Μουσείο

Τα δύο οθωμανικά σπίτια της αυλής του Βυζαντινού Μουσείου, που κτίστηκαν επάνω στον πύργο και τα νοτιοανατολικά τείχη της Βέροιας, σταμάτησαν να κατοικούνται από τους διαδοχικούς ενοίκους τους μόλις πριν από τριάντα χρόνια.

Το ανατολικό και αρχαιότερο σπίτι εφάπτεται στον πύργο, αποτελείται στη σωζόμενη μορφή του από ισόγειο χαγιάτι με ψηλά υποστυλώματα, μεσοπάτωμα με ένα δωμάτιο και όροφο με δύο χώρους, και στεγάζεται με δίρριχτη κομμένη στέγη με πλατιά αστρέχα. Κύριο δομικό στοιχείο του η λιθόκτιστη μεσοτοιχία σε συνέχεια του πύργου, στην οποία προσαρτώνται και από τις δύο πλευρές της τα δωμάτια και οι ημιυπαίθριοι χώροι της αρχικής του φάσης.

Το νεότερο δυτικό σπίτι είναι κτισμένο επάνω στον τετράπλευρο πύργο και σε μία μικρότερων διαστάσεων προέκταση του προς τα δυτικά. Στις ισχυρές λιθοδομές του πύργου και της προέκτασής του στηρίζονται οι κατασκευασμένοι από τσατμά περιμετρικοί και διαχωριστικοί τοίχοι του. Η ορθογώνια κάτοψη έχει τριμερή διάρθρωση, στοιχείο που διατηρεί και η νότια όψη του, καθώς διαμορφώνεται επίσης τριμερής με δύο προεξοχές – σαχνισιά στα ακραία της τμήματα.

Η αποκατάσταση των δύο οικιών και του καλού οντά με τον σωζόμενο ζωγραφικό διάκοσμο και ξύλινο εξοπλισμό στο αρχαιότερο σπίτι, αποδίδει ένα μοναδικό κοσμικό μνημειακό σύνολο της Βέροιας που διατηρεί την υφιστάμενη μορφή δύο οικιών του τέλους του 19ου αι., οι οποίες διαδέχθηκαν με τη σειρά τους μία προγενέστερη οθωμανική οικία του δεύτερου μισού του 18^ου αι., κτισμένη επάνω στον τετράπλευρο πύργο και σε τμήμα της νοτιοανατολικής της οχύρωσης.

Η έρευνα στις λιθοδομές τους αποκάλυψε ότι το αρχαίο τείχος διέρχεται από το εσωτερικό του δυτικού σπιτιού παράλληλα με τη βόρεια όψη του και ότι ενισχύθηκε στα μέσα του 3ου αι. με την προσθήκη τετράπλευρου πύργου. Η μετατροπή τμήματος της οχύρωσης σε οικιστικό συγκρότημα κατά τον 18^ο αιώνα θα πρέπει να συνέβη, όταν η αμυντική λειτουργία του, σε μία θέση ελεγκτικού και εποπτικού χαρακτήρα που λειτουργεί μέχρι και σήμερα ως διαδρομή εισόδου προς την πόλη, είχε αρχίσει να εκπίπτει.

Το έργο της αποκατάστασης των δύο οικιών στον αύλειο χώρο του Βυζαντινού Μουσείου Βέροιας και επάνω στο νοτιοανατολικό τμήμα της οχύρωσής της εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Μακεδονία – Θράκη». Οι εργασίες του, που πραγματοποιήθηκαν απολογιστικά και με αυτεπιστασία, ξεκίνησαν τον Δεκέμβριο του 2010 και ολοκληρώθηκαν τον Δεκέμβριο του 2015.

Οι εργασίες αποκατάστασης και στερέωσης της οχύρωσης στο τμήμα αυτό του νοτιοανατολικού τείχους της Βέροιας αποκάλυψαν άγνωστα κομμάτια της ιστορίας τους. Τα αρχαία τείχη της Βέροιας κτίζονται και επισκευάζονται επανειλημμένα μέσα στους αιώνες, στην προσπάθεια των κατοίκων της πόλης να υπερασπισθούν την ασφάλεια της σε καιρούς πολεμικών συγκρούσεων και πολιτικών κρίσεων.

Ο τετράπλευρος πύργος είναι κτισμένος με αρχαίο υλικό σε δεύτερη χρήση στο κατώτερο τμήμα του, ενώ στις ανώτερες στρώσεις των δόμων χρησιμοποιούνται πώρινοι γωνιόλιθοι και τμήματα αυτών, πολύ λιγότερο υλικό από αρχιτεκτονικά γλυπτά και μικρά κομμάτια πλίνθων σε επάλληλη καθ’ ύψος διάταξη στους κάθετους αρμούς. Τα μαρμάρινα μέλη στη βάση του πύργου, ένα ανάγλυφο ύστερων ελληνιστικών χρόνων που σώζει μία μεταγενέστερη πιθανόν απελευθερωτική επιγραφή του 3^ου αι. μ.Χ. και ένα χάλκινο νόμισμα Γαλλιηνού που βρέθηκε κατά τη διερεύνηση της θεμελίωσης στο χώρο μεταξύ του τείχους και του πύργου μας «λένε» να στρέψουμε την προσοχή μας στα ταραγμένα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα των μέσων του 3^ου αι., την εποχή που οι Γότθοι εισβάλουν στην ελλαδική χερσόνησο προκαλώντας τις άμεσες ενέργειες των πόλεων για την ενίσχυση της τείχισής τους.

Φαίνεται λοιπόν ότι οι Βεροιείς στα μέσα του τρίτου αιώνα μεταξύ των κρίσιμων επιδρομών του 254 και 268, ενισχύουν τις αμυντικές γραμμές της πόλης χρησιμοποιώντας ως οικοδομικό υλικό ταφικά μνημεία ελληνιστικών χρόνων και ακόμη και σύγχρονούς τους επιτύμβιους βωμούς. Επισκευάζουν και ξανακτίζουν τα τείχη στο νοτιοανατολικό τμήμα της όπου και βρισκόμαστε και στο βόρειο, σε περιοχές δηλαδή όπου υπάρχουν ή αναμένονται πύλες εισόδου.

Οι επόμενες ειδήσεις που έχουμε για την οχύρωση της Βέροιας έρχονται από την εποχή των χρόνων του 13^ου και 14^ου αι., καθώς από το Δημήτριο Χωματιανό μαθαίνουμε ότι το κάστρο της Βέροιας καταστράφηκε από μεγάλο σεισμό, λίγο μετά τη βουλγαρική κατάκτηση του 1206, πιθανόν μεταξύ των ετών 1211-1214. Στα ύστερα αυτά χρόνια στην περιοχή της νοτιοανατολικής οχύρωσης κτίζεται ή ακόμη και επισκευάζεται εκ βάθρων ο τριγωνικός πύργος στον οποίο εδράζεται το τέμενος Μαχμούτ Τσελεμπή. Κατασκευάζεται από σειρές πώρινων γωνιόλιθων και μαρμάρινων μελών σε δεύτερη χρήση με τετραπλές και εξαπλές σειρές πλίνθων στους κάθετους αρμούς, κατά τρόπο ανάλογο των οχυρώσεων στη Θεσσαλονίκη και τις Σέρρες με ενδείξεις παλαιολόγειας χρονολόγησης, και αποτελεί μάρτυρα αυτοκρατορικής παρουσίας ή εμπλοκής στα πράγματα της Βέροιας είτε κατά την απελευθέρωσή της από το Θεόδωρο Κομνηνό Δούκα (1214-1215), μετά τις καταστροφές που προξενήθηκαν από το Βούλγαρο Καλοϊωάννη και το μεγάλο σεισμό που σημειώθηκε μεταξύ των ετών 1211-1214, είτε και αργότερα μέσα στο 13^ο και τις αρχές του 14^ου αιώνα.

Στην τρίτη δεκαετία του 15^ου αι. η Βέροια καταλαμβάνεται οριστικά από τους Οθωμανούς που επιβάλουν την αλλαγή της φρουράς στα τείχη της και διατηρούν τον αμυντικό τους χαρακτήρα τουλάχιστον μέχρι και τον 18^ο αι., ενώ από την εποχή αυτή και μετά παρατηρείται μία σχετική αμέλεια για την φροντίδα της οχύρωσης, καθώς από έγγραφο του ιεροδικείου Βεροίας μαθαίνουμε ότι το 1723 ο επονομαζόμενος κάτοικος Βεροίας Λαμπάογλου κατεδάφισε έναν παλιό πύργο της πόλης από την εποχή των απίστων, προκειμένου να κτίσει στο οικόπεδο ιδιόκτητη οικία.

Η πληροφορία για τον κάτοικο της Βέροιας που θέλησε να χτίσει πάνω στην οχύρωση φαίνεται ότι αποτέλεσε τελικά μία σταθερή τακτική τουλάχιστον για το νοτιοανατολικό τμήμα της πόλης, όπως φαίνεται από τα σπίτια της χριστιανικής συνοικίας της Κυριώτισσας πάνω στα νοτιοανατολικά τείχη επί της οδού Θωμαΐδου και τις οικίες των «δικών» μας οθωμανών ενοίκων της συνοικίας Μπαμπά – τεκέ.